Kur ministrat e financave të eurozonës lëshuan kohët e fundit një deklaratë të përbashkët për monedhën e përbashkët me rastin e njëzet vjetorit të prezantimit të kartëmonedhave dhe monedhave euro, diçka e jashtëzakonshme ndodhi: Asgjë. Askush nuk iu bashkua festimeve dhe nuk u kujdes aq sa të mos kundërshtonte.

Nga Yanis Varoufakis

Si këtë muaj njëzetë vjet më parë, monedha e përbashkët e Evropës u bë një realitet i prekshëm me futjen e kartëmonedhave dhe monedhave euro. Për të shënuar këtë rast, ministrat e financave të eurozonës lëshuan një deklaratë të përbashkët që e quajti monedhën “një nga arritjet më të prekshme të integrimit evropian”. Në fakt, euro nuk bëri asgjë për të promovuar integrimin evropian. Krejt e kundërta.

Qëllimi kryesor i euros ishte të lehtësonte integrimin duke eliminuar koston e konvertimit të monedhës dhe, më e rëndësishmja, rrezikun e destabilizimit të zhvlerësimeve. Evropianëve iu premtua ajo se do të inkurajonte tregtinë ndërkufitare. Standardet e jetesës do të konvergjoheshin. Cikli i biznesit do të zbehej. Euro do të sillte një stabilitet më të madh të çmimeve. Dhe investimet brenda eurozonës do të sillnin rritje më të shpejtë të produktivitetit në përgjithësi dhe rritje konvergjente midis vendeve anëtare. Me pak fjalë, euro do të mbështeste gjermanizimin e mirë të Evropës.

Njëzet vjet më vonë, asnjë nga këto premtime nuk është përmbushur. Që nga formimi i eurozonës, tregtia brenda eurozonës u rrit me 10%, dukshëm më e ulët se rritja prej 30% në tregtinë globale dhe, më e rëndësishmja, rritja prej 63% në tregtinë midis Gjermanisë dhe një tresheje të vendeve të Bashkimit Evropian që nuk e miratuan euron: Polonia, Hungaria dhe Republika Çeke.

Është e njëjta histori me investimet produktive. Një valë e madhe kredish nga Gjermania dhe Franca përshkroi vendet e eurozonës si Greqia, Irlanda, Portugalia dhe Spanja, duke rezultuar në falimentime të njëpasnjëshme që qëndronin në zemër të krizës së euros një dekadë më parë. Por shumica e investimeve të huaja direkte shkuan nga vende si Gjermania në pjesën e BE-së që zgjodhi të mos miratonte euron. Kështu, ndërkohë që investimet dhe produktiviteti po ndryshonin brenda eurozonës, po arrihej konvergjenca me vendet që mbetën jashtë.

Sa i përket të ardhurave, në vitin 1995, për çdo 100 euro (114 dollarë) të fituara nga gjermani mesatar, çeki mesatar fitonte 17 euro, greku mesatar 42 euro dhe portugezi mesatar 37 euro. Nga të tre, vetëm çekët nuk mund të tërhiqnin euro nga një bankomat vendas pas vitit 2001.

Pyetja kryesore nuk është pse euro dështoi të sjellë konvergjencë, por pse dikush mendoi se ajo do ta bënte këtë. Një vështrim i tre palëve të ekonomive të integruara mirë ofron njohuri të dobishme: Suedia dhe Norvegjia, Australia dhe Zelanda e Re, dhe Shtetet e Bashkuara dhe Kanadaja. Integrimi i ngushtë i këtyre vendeve u rrit – dhe nuk u rrezikua kurrë – sepse ata shmangën bashkimin monetar.

Për të parë rolin e pavarësisë monetare në mbajtjen e ekonomive të tyre të përafruar ngushtë, merni në kosnideratë normat e tyre të inflacionit. Që nga viti 1979, norma e inflacionit ka qenë gjerësisht e ngjashme në Suedi dhe Norvegji, në Australi dhe Zelandën e Re, dhe në SHBA dhe Kanada. E megjithatë, gjatë së njëjtës periudhë, kurset dypalëshe të këmbimit të monedhave të tyre u luhatën jashtëzakonisht, duke vepruar si amortizues gjatë recesioneve asimetrike dhe krizave bankare dhe duke ndihmuar në mbajtjen e ekonomive të tyre të integruara në harmoni.

Diçka e ngjashme ndodhi në BE midis Gjermanisë, ekonomisë kryesore të eurozonës, dhe Polonisë pa euro: kur u krijua euro, złoty polak u zhvlerësua me 27%. Më pas, pas vitit 2004, ajo u vlerësua me 50%, përpara se të binte sërish, me 30%, gjatë krizës financiare të vitit 2008. Si rezultat, Polonia shmangu rritjen e nxitur nga borxhi i huaj që karakterizonte anëtarët e eurozonës si Greqia, Spanja dhe Irlanda dhe Qiproja, dhe recesionin masiv sapo kriza e euros ishte në lëvizje të plotë. A është çudi që asnjë ekonomi e BE-së nuk është puqur në mënyrë më mbresëlënëse me atë të Gjermanisë se sa ajo e Polonisë?

Në retrospektivë, dukej sikur arkitektura e euros ishte projektuar për të shkaktuar divergjencë maksimale. Në fakt, evropianët krijuan një bankë qendrore të përbashkët të cilës i mungonte një shtet i përbashkët që të ishte gati gjithmonë ta ndihmonte apo mbronte, ndërsa në të njëjtën kohë i lejuan shtetet tona të vazhdojnë pa një bankë qendrore që t’i mbrojtur apo ndihmuar ato në kohë krize financiare, kur shtetet duhet të shpëtojnë bankat që operojnë në territorin e tyre.

Gjatë kohërave të mira, kreditë ndërkufitare krijuan borxhe të paqëndrueshme. Dhe më pas, në shenjën e parë të shqetësimit financiar (qoftë një krizë borxhi publik ose privat), situata ishte e qartë: një vrull i madh në të gjithë eurozonën, rezultati i pashmangshëm i të cilit ishte divergjenca e mprehtë dhe disbalancat e reja të mëdha.

Në terma të thjeshtë, evropianët i ngjanin një pronari të pafat makine, i cili, në përpjekje për të eliminuar përplasjen e trupit nëpër qoshe, hoqi amortizatorët dhe e ngau makinën drejt e në një gropë të thellë. Arsyeja pse vende si Polonia, Zelanda e Re dhe Kanadaja i përballuan krizat globale pa mbetur prapa (ose, më keq, duke i dorëzuar sovranitetin) Gjermanisë, Australisë dhe SHBA-së, është pikërisht se ata i rezistuan një bashkimi monetar me ta. Nëse ata do t’i ishin nënshtruar joshjes së një monedhe të përbashkët, krizat e 1991, 2001, 2008 ose 2020 do t’i kishin bërë koloni borxhesh.

Disa argumentojnë se Evropa tani e ka mësuar mësimin e saj. Në fund të fundit, në përgjigje të krizës së euros dhe pandemisë, eurozona është përforcuar me institucione të reja si Mekanizmi Evropian i Stabilitetit (një fond i përbashkët shpëtimi), një sistem i përbashkët mbikëqyrës për bankat evropiane dhe fondi i rimëkëmbjes së Brezit të Ardhshëm të BE-së.

Këto janë padyshim ndryshime të mëdha. Por ato përbëjnë minimumin e nevojshëm për të mbajtur euron në këmbë pa ndryshuar karakterin e saj. Duke i zbatuar ato, BE-ja konfirmoi gatishmërinë e saj për të ndryshuar gjithçka për të mbajtur gjithçka njësoj – ose, më saktë, për të shmangur të njëjtin ndryshim që ka rëndësi: krijimin e një bashkimi të duhur fiskal dhe politik, i cili është parakusht për menaxhimin makroekonomik, goditjet dhe eliminimi i disbalancave rajonale.

Njëzet vjet pas krijimit të saj, euro mbetet një ndërtim i përshtatshëm, duke nxitur divergjencën në vend që të nxisë konvergjencën. Deri kohët e fundit, ky rezultat frymëzoi debate të nxehta – dhe kështu shpresonte se Evropa ishte në dijeni të forcave centrifugale që kërcënonin themelet e saj.

Kjo nuk është më kështu. Kur ministrat e financave të eurozonës bënë deklaratën e tyre të përbashkët për monedhën e përbashkët, ndodhi diçka e jashtëzakonshme: Asgjë. Askush nuk iu bashkua festimeve. Askush nuk u kujdes aq sa të mos kundërshtonte. Një apati e tillë nuk është e mirë për një bashkim që po copëtohet nga pabarazia e zgjeruar dhe populizmi ksenofobik.