Nga Joe Phelan, Live Science

Teoritë konspirative mbulojnë një gamë marramendëse temash, nga ideja se zbarkimi në Hënë ishte i rreme deri te besimi se Toka është e sheshtë. Shpesh, besimtarët  hedhin poshtë me lehtësi çdo gjë dhe të gjitha provat që kundërshtojnë pretendime të tilla, duke sugjeruar që dëshmitarët ose ekspertët që kundërshtojnë idetë janë thjesht pjesë e komplotit.

Si rregull i përgjithshëm, njerëzve nuk u pëlqen të mos jenë në gjendje të kuptojnë gjërat; ne jemi kureshtarë dhe duam të kuptojmë botën përreth nesh. Në të kaluarën, shkenca nuk mund të shpjegonte shumë nga fenomenet me të cilat njerëzit hasën, dhe kështu përgjigja më e lehtë dhe më efikase ndaj një pyetjeje pa përgjigje ishte t’i jepej një përgjigje të gjithëfuqishme.

Shkenca tani është në gjendje t’u përgjigjet shumë prej pyetjeve që dikur na pengonin, dhe ndërsa ne nuk i kemi gjithmonë përgjigjet, tani, më shumë se në çdo moment të historisë sonë, ne kemi kapacitetin për të shpjeguar dhe kuptuar me saktësi të gjitha llojet e fenomeneve.

Por pse njerëzit besojnë në teoritë  konspirative, edhe kur ka sërë provash që tregojnë se ato nuk janë të sakta?  Pse teoritë e tilla janë kaq të përhapura sot  dhe çfarë është saktësisht një teori konspirative?

“Një teori konspirative është një besim se dy ose më shumë persona janë koordinuar në fshehtësi për të arritur një rezultat dhe se ekspozimi i këtij komploti është me interes publik,” tha Karen Douglas, një profesore e psikologjisë sociale në Universitetin e Kentit në Mbretërinë e Bashkuar.

Në thelb, një teori konspiracioni është një besim se ekziston një grup i vogël njerëzish në hije që kontrollojnë gjithçka në botë. Kjo është arsyeja pse ne i cilësojmë teoritë e konspiracionit rreth ndryshimit të klimës si një “mashtrim”: kjo ndodh sepse teoricienët e konspiracionit besojnë se ky grup i poshtër dëshiron të na kontrollojë”, tha Drochon për Live Science.

Pra, si rriten dhe përparojnë teori të tilla?

“Teoritë e konspiracionit priren të shfaqen kur ndodhin gjëra të rëndësishme që njerëzit duan t’i kuptojnë,” tha ajo. “Në veçanti, ato priren të shfaqen në kohë krize kur njerëzit ndihen të shqetësuar dhe të kërcënuar. Ata rriten dhe lulëzojnë në kushte pasigurie.”

Douglas shtoi se është e vështirë të argumentohet se të gjitha teoritë e konspiracionit janë keqdashëse, dhe tha se më shpesh teoritë e konspiracionit burojnë nga njerëzit që duan të përpiqen të kuptojnë situatat e vështira.

E thënë thjesht: një teori konspirative duhet t’u drejtohet njerëzve që do të jenë të gatshëm ta besojnë atë, pikërisht në një kohë kur ata kanë më shumë gjasa ta besojnë atë dhe duhet të ketë një grup ose organizatë për të fajësuar.

“Merrni si shembull COVID-19,” vazhdoi Jolley. “Është një ngjarje domethënëse që njerëzit po përpiqen ta kuptojnë”. Jolley vuri në dukje se teoritë e konspiracionit në lidhje me ndikimin e supozuar të dëmshëm të 5G në shëndetin e njeriut kanë ekzistuar për një periudhë kohë.

Sipas Jolley, ky është një shembull i përsosur i një teorie konspirative që ekziston prej disa kohësh, por është në gjendje të lulëzojë vetëm kur njerëzit ndihen të pambrojtur dhe janë të hapur për të besuar diçka që përndryshe mund ta hedhin poshtë.

Në prill 2020, një artikull në The New York Times raportoi se teoritë “të pabaza” rreth 5G dhe COVID rezultuan në “më shumë se 100 incidente” në një muaj vetëm në Mbretërinë e Bashkuar, e cila përfshinte shkatërrimin e një kullë wireless në Birmingham.

Por çfarë e dallon një teoricien konspirativ nga dikush që është thjesht skeptik?

“Ne të gjithë mund të jemi pak paranojakë ndonjëherë, veçanërisht nëse jemi të dëshpëruar ose ndihemi pak të prekshëm. Është pjesë e natyrës njerëzore,” tha Drochon.

“Por ndryshimi për teoricienët e konspiracionit është se asnjë informacion i ri nuk do të sfidojë besimin thelbësor”.

Por pse njerëzit në fund i besojnë teorive të caktuara konspirative? Cila është joshja e të besuarit në diçka që është e çuditshme ose e pabesueshme, edhe përballë provave kontradiktore?

“Ne dëshirojmë të ndihemi nën kontroll, të ndihemi të sigurt dhe të ndihemi afër atyre që janë të ngjashëm me ne, dhe një teori konspirative mund ta mundësojë këtë”, tha Jolley.

Hulumtimet sugjerojnë se shumica e njerëzve (65%) e konsiderojnë veten si me inteligjencë “mbi mesataren”, diçka që studiuesit ia atribuojnë “prirjes së njerëzve për të mbivlerësuar aftësitë e tyre njohëse”.

A ka grupe të caktuara njerëzish që kanë më shumë gjasa të besojnë në teoritë konspirative?

“Ndonjëherë ne themi se njerëzit fetarë kanë më shumë gjasa të besojnë në teoritë e konspiracionit sepse ata adoptojnë një pikëpamje manikeane të botës – e mira kundër së keqes por është më e ndërlikuar se kaq,” tha Drochon.

Sipas Douglas, ne të gjithë kemi potencialin të biem në kundërshtim me teoritë e konspiracionit nëse kushtet janë të përshtatshme.

“Kërkimet sugjerojnë se njerëzit tërhiqen nga teoritë e konspiracionit kur ne jemi të frustruar,” tha Douglas.

“E para nga këto nevoja është epistemike, e lidhur me nevojën për të njohur të vërtetën dhe për të pasur qartësi dhe siguri. Nevojat e tjera janë ekzistenciale, të cilat lidhen me nevojën për t’u ndjerë i sigurt dhe për të pasur njëfarë kontrolli mbi gjërat që po ndodhin, dhe sociale, që lidhet me nevojën për të ruajtur vetëvlerësimin tonë dhe për t’u ndjerë i mirëpritur në grupet ku bëjmë pjesë.”

Për shkak të kësaj, askush nuk është plotësisht i imunizuar nga joshja e një teorie konspirative, tha Douglas.

“Çdokush mund të bjerë pre e teorive konspirative nëse ka nevoja psikologjike që nuk plotësohen në një moment të caktuar”.