Ikën dhe festat e fundvitit. Dhe njeriu zgjohet me një ndjesi boshllëku. Mbase vjen nga lodhja se, sado e çuditshme të duket, edhe festimet mbushur me të qeshura, me haje e pije të lodhin. Po mbase kjo ndjenjë boshllëku e kotësie vjen nga që thellë vetes ndjejmë se, pas çdo pritjeje ia beh një çast kur e shumëndërruara ikën, bëhet e shkuar, shpesh pa e përjetuar mirë ose pa e përjetuar në përmasat që e kishim ëndërruar. Se shumicën e herëve realiteti nuk e ka ëmbëlsinë e ëndrrës, vjen i bruskët e harbut dhe të rrëzon nga qiejt e ngashënjimit në baltërat e nënqeshjes me qesëndi, qesëndi që nuk para kursen gjë, përfshirë edhe veten tënde.
2. Po ikin emigrantët, tragetet dhe aeroplanët janë plot, radhët e makinave në kufi zgjaten e zgjaten. Nxitojnë të ikin, i pret puna, i pret jeta që kanë krijuar në dhe të huaj. Erdhën për festat e fundvitit dhe prunë gëzim, buzëqeshje e gjallëri për prindërit e moshuar që, në çdo ardhje i gjejnë përherë e më të plakur, përherë e më të ligur nën peshën e mallit e të vetmisë.
Prunë gëzim e jetë plus një grusht euro. Pa ta, pa punën dhe bujarinë e dhembshurinë e tyre, jeta e mijëra e mijëra pensionistëve do të ishte në kufijtë e mizerjes. Shihja mbrëmë në lajme radhët e makinave në kufi dhe s’di pse mu kujtua Çajupi. Mëmëdheu, thoshte vjershëtori, është vendi ku ‘më ka rënë koka’, ku kam varret e të parëve, ku më njohin dhe gurët.
Pastaj shtonte: “Vendi ku jam rritur me thërrime” dmth., në varfëri, me të keq. Vetë Çajupi ishte bir tregtari dhe vështirë se ishte rritur me thërrime. Po varfëria ishte dhe fatkeqësisht mbetet masive, ndaj ai që flet në vjershë donte të ishte sa më përfaqësues. Po ku ta dish që vuajtja nuk e bën gjënë më të dhembshur, siç e thotë edhe vet fjala ‘dhembshuri’ me rrënjë ‘dhemb’. Se dashuria dhe malli e mungesa kanë qenë e mbeten bashkë. Se jeta i përzien e i bën një edhe të kundërtat: dashurinë e dhimbjen, takimin e ndarjen, ardhjen dhe ikjen, praninë dhe mungesën. Vetëm varfërinë s’e bën që s’e bën dot bashkë me pasurinë…
3. Emigrantët largohen, po ne që mbetemi në dheun e të parëve, të shtyrë nga inercia e zakonit vazhdojmë urimet për vitin që porsa ka filluar, gjithë vëmendja fokusohet tek e nesërmja, tek ajo që na pret dhe që do na e sjellë fati, mbarësia dhe të tjera gjëra çudibërëse. Do kalojnë ditët dhe do i kthehemi edhe së shkuarës. Rasti mos e pruftë të mbetemi pa të. Pa të djeshme do ishim pa mësime e pësime dmth., pa përvojë jetësore; pa histori e pa identitet, me një fjalë do ta ndjenim veten si ekzistencë boshe, si mazgallë ku fishkëllen e vajton era e mosgjësë. Po e shkuara, e afërt dhe e largët, na hyn në punë edhe për diçka tjetër, shumë më dobiprurëse…
Po të mos ekzistonte e shkuara, nuk do të ishin as të parët, gjyshërit e stërgjyshërit, babai e nëna, që nuk na trashëguan as kamje e gjë, as emër e status, po na lanë të rropatemi duke e nisur çdo gjë nga e para. Pa të shkuarën, sidomos atë të largëtën, nuk do të ekzistonte trashëgimia totalitare e monarkike dhe sidomos ajo anadollake, që na lanë në bisht të situatave dhe që edhe sot e kësaj dite na rëndojnë mbi shpinë si një gur i rëndë, që s’na lë të bëjmë përpara e të çudisim dynjanë me aftësitë tona të rralla… Parë kështu e shkuara është burimi i gjithë prapësive e dështimeve, është një perde ku projektojmë lloj-lloj shfajësimesh. Nëse s’do ta kishim, mund të gjendeshim ballë për ballë me veten dhe të përjetonim dilemën e poetit: po të takoheshim me veten sy për sy/ kishim me u puth apo me u pështy? Do ta zgjidhnim këtë dilemë me gjasë në favor të kësaj të fundit. Po a durohet t’i gjesh përgjegjësitë te vetja jote?
4. Kjo puna e përgjegjësive më kujton Joseph Brodsky-n kur thoshte se rusët fajësojnë për gjithçka qeverinë, amerikanët prindërit, polakët historinë. Jam i prirur që të mos besoj në përgjithësime të tilla, ku i njomi dhe i thati futen në një vathë e milen në një shtrungë. Edhe 5-6 veta që diskutojnë në një kafene vështirë se bien dakord se kush na e ka fajin që kemi 100 vjet dhe s’po bëjmë që s’po bëjmë dot shtet për të qenë. Hajde e përgjithëso me një të rënë të lapsit se ç’prirje kanë e kë fajësojnë popuj qindra-milionësh.
Por një mendje tjetër më thotë se gjithsesi ka diçka racionale në thënien e Brodsky-t. Rusët kanë jetuar e jetojnë në sisteme autoritare e totalitare, ndaj është logjike që për ta shteti të bëjë edhe shiun, edhe diellin, edhe hyun edhe satananë, dehe fatin dhe taksiratin. Polakët historikisht kanë qenë të ndrysur e të grisur mes kafshimeve të gjermanëve dhe rusëve, ndaj mund të fajësojnë historinë. Amerikanët, që nga fillimi i kolonizimit të botës së re, kanë jetuar në një sistem ku vendos kryesisht iniciativa e lirë, individualizmi dhe sipërmarrja, ndaj mund të priren ta shfryjnë mllefin te prindërit.
Gjynah mos paça, por kur jam i lodhur e tundohem të bëhem cinik, them se jo pak prej nesh dmth., shqiptarëve fajësojnë edhe prindërit, edhe qeverinë, edhe historinë. Pastaj kujtohem se prirja për të fajësuar të gjithë të tjerët, por jo bashkëkohësit – duke filluar mundësisht nga vetja – është prirje fëmijësh. Këta, meqë ndihen të dobët deri në britmë, fajësojnë gjithçka. Vocërraku që sa ka marrë këmbët psh., rreh karrigen që e pengon, paçka se është ai që vete e përplaset me të. Por s’kalon shumë dhe një dell ironik më zhyt edhe më thellë se më shtyn të mendoj që jashtëzimi i fajit si dukuri fëmijërore mund t’u shkojë popujve të rinj, por kurrsesi pasardhësve të pellazgëve… Bëre ç’bëre, iu zbraze popullit, i them vetes dhe prapë më kujtohet fëmija që rreh karrigen.
