Tri ditë pas fillimit të pushtimit të Ukrainës, presidenti rus Vladimir Putin kërcënoi se do të përdorte armë bërthamore. Deri më sot, nëntë vende i kanë ato. Ndërsa, kjo shihet kryesisht si një armë parandaluese. Përdorimi i saj në një konflikt në shkallë të plotë do të kishte pasoja katastrofike, jo vetëm për njerëzimin, por edhe për jetën në tokë.
Në dhjetë përgjigjet e mëposhtme, të gjithë ju mund t’i kuptoni më mirë armët bërthamore…
Kush e zotëron armën bërthamore?
Nëntë vende aktualisht posedojnë armë bërthamore:
Pesë fuqitë bërthamore të Luftës së Ftohtë: Rusia, Shtetet e Bashkuara, Kina, Mbretëria e Bashkuar dhe Franca.
Tre shtete që e kanë pranuar hapur se e kanë zhvilluar atë që nga fundi i Luftës së Ftohtë: Pakistani, India dhe Koreja e Veriut.
Izraeli, i cili asnjëherë nuk e ka pranuar zyrtarisht mbajtjen e kësaj arme.
Kush ka më shumë armë bërthamore?
Stoku botëror i kokave të luftës është i shpërndarë në mënyrë shumë të pabarabartë midis fuqive. Rusia dhe Shtetet e Bashkuara, protagonistë të garës së armëve gjatë Luftës së Ftohtë, mbajnë mes tyre rreth 90%. Secila ka rreth 4000 ngarkesa bërthamore operacionale. Megjithatë, “shumica e arsenaleve të vogla mund t’i japin fund qytetërimit siç e njohim ne”, kujton Benoît Pelopidas, themeluesi i programit të studimit të njohurive bërthamore (Sciences Po, CERI).
A është ende stoku i armëve bërthamore aq i madh sa gjatë Luftës së Ftohtë?
Në vitet 1960, përballë rreziqeve të përhapjes, domethënë shtimit të numrit të vendeve të pajisura me armë atomike, lindën marrëveshjet e para ndërkombëtare. Traktati për Mospërhapjen e Armëve Bërthamore (NPT), i cili hyri në fuqi në vitin 1970, kufizon numrin e vendeve të autorizuara për të poseduar armët.
Gradualisht, pothuajse të gjitha vendet u bashkuan, me përjashtim të Indisë, Izraelit, Pakistanit dhe Sudanit të Jugut. Koreja e Veriut u tërhoq nga ajo në vitin 2003 dhe disa nënshkrues, si Irani apo Birmania, dyshoheshin për zhvillimin e programeve klandestine bërthamore.
Rritja e arsenaleve është edhe më e vështirë të mbahet. I bartur nga BRSS dhe Shtetet e Bashkuara, ai arriti kulmin në fund të Luftës së Ftohtë. Që nga rënia e bllokut sovjetik, rezervat e armëve bërthamore në planet kanë vazhduar të bien.
Por, kjo rënie e përgjithshme po ngadalësohet gjithnjë e më shumë dhe fsheh pabarazitë ndërmjet vendeve.
“Të gjitha shtetet me armë bërthamore kanë filluar programe për të zgjatur jetëgjatësinë apo edhe për të rritur madhësinë (Mbretëria e Bashkuar, Rusia, India, Pakistani, Kina, Koreja e Veriut) apo kapacitetin”, thekson Benoît Pelopidas.
Aq sa në vitin 2020 shkencëtarët përgjegjës për “orën e fundit të botës”, një tregues simbolik i probabilitetit të një apokalipsi bërthamor e lëvizë dorën në 100 sekonda para mesnatës.
Cilat janë llojet e armëve bërthamore?
Ekzistojnë dy lloje bombash në arsenalin bërthamor:
Një bombë, ndarje bërthamore: bomba H ose termonukleare. Shumë më e fuqishme, bomba H nuk ka zëvendësuar të parën: ajo përbëhet nga dy faza, e para prej të cilave është një bombë A, e cila përdoret për të ndezur të dytën, në të cilën bashkohen bërthamat e atomeve.
Fuqia e armëve bërthamore matet në ekuivalentin e TNT. A-bomba e hedhur në Hiroshima përmbante një ngarkesë të barabartë me 15 kiloton TNT. Bomba më e fuqishme H, “Tsar Bomba” , u testua nga Bashkimi Sovjetik në vitin 1961 me një rendiment prej 57 megatonësh TNT ose 3800 herë më shumë se bomba e Hiroshimës.
Sipas Jean-Marie Collin, ekspert dhe zëdhënës i fushatës ICAN (International Campaign to Abolish Nuclear Weapons), një grup OJQ-sh që bëjnë fushatë kundër armëve bërthamore, “forcat strategjike ruse sot kanë armë bërthamore të një fuqie prej pesëdhjetë deri në disa qindra kilotone”.
“Ne mund të vlerësojmë se bombat sot janë rreth 30 herë më të mëdha se ato që u hodhën në Hiroshima dhe Nagasaki”, konfirmon Emmanuelle Galichet, përcjell Demokracia.
Që nga “Car Bomba”, fuqia e bombave ka pasur tendencë të ulet. Por, ky moderim i dukshëm kompensohet në fakt nga mirvage. Ky term, që rrjedh nga akronimi anglez MIRV (Multiple Independently Targeted Reentry Vehicle), përcakton faktin e vendosjes së disa kokave bërthamore në një raketë të vetme.
“Sot plani klasik i goditjes nuk është më dërgimi i një rakete të vetme, por i disave”, përmbledh Benoît Pelopidas.
Si lëshohen armët bërthamore?
Të kesh armë bërthamore është një gjë. Të jesh në gjendje të godasësh objektivin është një tjetër. Mjetet e shpërndarjes i referohen mjeteve të vendosura që një armë bërthamore të arrijë objektivin e saj. Ka tre mundësi:
Lëshimi nga toka: raketat me rreze të mesme veprimi (deri në 1200 kilometra) dhe raketat ndërkontinentale (deri në 13.000 kilometra) lëshohen nga rampat;
Nga ajri: disa raketa mund të vendosen në aeroplanë bombardues strategjikë, të cilët vetë mund të ngrihen nga toka ose nga një aeroplanmbajtëse;
Nga deti: raketat lëshohen nga nëndetëset me raketa balistike me energji bërthamore. Ekzistenca e tyre krijon mundësinë teorike të një sulmi bërthamor të padeklaruar.
Cilat janë efektet e një arme bërthamore?
Kur shpërthehet, një armë bërthamore gjeneron fillimisht një top zjarri, madhësia e të cilit ndryshon me fuqinë. Një bombë 1 kiloton do të gjeneronte kështu një top 60 metra në diametër duke shkaktuar dëme deri në 2 kilometra rreth pikës së goditjes. Një bombë 1000 kilotonëshe do të gjeneronte një top zjarri mbi 1 kilometër të gjatë, ndikimi i të cilit mund të kishte një rreze deri në 20 kilometra.
“Armët e fundit janë krijuar për të çliruar energji të barabartë me disa qindra mijëra ton TNT”, shpjegon Benoît Pelopidas, duke shtuar se një fuqi e tillë mjafton për të shkatërruar qendrën e një qyteti si Nju Jorku.
Fondacioni Outrider, i cili bën fushatë kundër kërcënimit bërthamor, ka vendosur në internet një simulator që ju lejon të merrni një ide të zonës së prekur nga një bombë bërthamore, sipas fuqisë së kësaj të fundit.
Ky simulator ju lejon të vizualizoni ndikimet e menjëhershme dhe shkatërruese të një bombe atomike:
Efekti i shpërthimit: shpërthimi shkakton një valë goditëse me një zhvendosje të një mase ajrore të aftë për të shkatërruar të gjitha objektet përreth. Vakuumi i krijuar nga ajri në lëvizje më pas nxit erëra të forta, të ngjashme me një ciklon ose tornado;
Nxehtësia: rrezet e dritës dhe nxehtësia e tyre, të cilat përfaqësojnë më shumë se një të tretën e energjisë së bombës, shkaktojnë zjarre dhe djegie te njerëzit;
Rrezatim: bomba gjeneron rrezatim të drejtpërdrejtë kur shpërthen, në afat të gjatë prodhon ndotje radioaktive që mund të bartet nga erërat në distanca të mëdha;
Impuls elektromagnetik: bomba gjeneron një lëvizje të elektroneve që djeg shumicën e pajisjeve elektronike.
Përveç këtyre efekteve të menjëhershme, ka një ndikim afatgjatë në klimë. Zjarret dhe retë e pluhurit të krijuara nga shpërthimi formojnë një mbulesë bloze dhe materie që do të bllokonin rrezet e diellit.
Një tjetër pasojë edhe më e frikshme, por që nuk ka qenë objekt konsensusi është “dimri bërthamor”: grimcat e projektuara në atmosferë dhe stratosferë mund të shkaktojnë një ndryshim të thellë dhe të qëndrueshëm në klimë.
Cili është potenciali shkatërrues i arsenalit bërthamor të botës?
Në rast të një konflikti të përgjithësuar bërthamor, ka pak dyshim për Emmanuelle Galichet.
“Ka të ngjarë që e gjithë jeta të shkatërrohet në sipërfaqen e Tokës. Megjithatë, është e vështirë të imagjinohet madhësia e shpërthimit të të gjitha ngarkesave bërthamore të kombinuara”, thotë ai.
Një krahasim me konfliktin më vdekjeprurës në histori, Luftën e Dytë Botërore, jep një renditje të përmasave. Edhe nëse numri aktual i “kokave” bërthamore ka rënë në një nivel historikisht të ulët, kapaciteti i përgjithshëm shkatërrues mbetet, minimalisht, 416 herë më i madh se ai i të gjithë eksplozivëve të përdorur nga viti 1939 deri në vitin 1945.
Kapaciteti shkatërrues është shumëzuar me më shumë se 400 që nga Lufta e Dytë Botërore
A mjafton të shtypësh një buton për të lëshuar një bombë bërthamore?
Imagjinata kolektive ka ushqyer imazhin e një butoni të vendosur në një tavolinë që thjesht duhet të shtypet për të shkaktuar një sulm bërthamor. Realiteti është më kompleks.
Menjëherë pasi Donald Trump u zgjodh President i Shteteve të Bashkuara në 2017, çështja e protokollit të ndezjes bërthamore u ngrit në një artikull të Qendrës për Studime të Mospërhapjes me titull “Gishti në buton“). Autorët, Jeffrey G. Lewis dhe Bruno Tertrais rendisin protokollet e zbatuara në vendet e ndryshme që mbajnë armën.
Sipas tyre, ekzistojnë dy “shkolla” në varësi të llojit:
Në regjimet parlamentare (Mbretëria e Bashkuar, India, Pakistani, Izraeli), vendimi supozohet të merret kolegjialisht, në mënyrë që të mos varet vetëm nga kryeministri;
Në regjimet (gjysmë) presidenciale (Shtetet e Bashkuara, Rusia dhe Franca), presidentit i është dhënë pushteti i vetëm vendimmarrës.
Dy fuqitë e tjera bërthamore janë raste të veçanta:
Në Korenë e Veriut, vendimi i takon presidentit Kim Jong-un, i cili nuk zgjidhet;
Në Kinë, procesi përfshin disa organe vendimmarrëse.
Në praktikë, realizimi i goditjes bazohet në shumicën e vendeve (me përjashtim të Koresë së Veriut), në “rregullin e dy personave”. Kjo do të thotë se përveç vendimmarrësit, një rol të rëndësishëm i është dhënë një ministri ose një zyrtar ushtarak. Pason një zinxhir komandimi për të ekzekutuar vendimin, i cili, sipas autorëve “rrit mundësinë që njerëzit t’i rezistojnë një urdhri të paligjshëm për të përdorur armë bërthamore në rast të një goditjeje të papritur”.
Nëse nuk ka ardhur ende asnjë urdhër ekzekutimi nga organi më i lartë qeverisës i një vendi, historia ka treguar se ky faktor njerëzor tashmë ka bërë të mundur shmangien e më të keqes. Më 27 tetor 1962, në mes të krizës kubane, komandanti i një nëndetëse ruse, në atë kohë i ndërprerë nga çdo komunikim me Moskën, dha urdhër të lëshonte një silur 10 kiloton kundër flotës amerikane. Urdhri në fund nuk u zbatua nga një oficer i quajtur Vasily Arkhipov, i cili preferoi të priste udhëzimet nga Moska.
Sa efektive janë mburojat e raketave?
Instrumentet për lëshimin e armëve bërthamore kanë vazhduar të fitojnë shpejtësi dhe autonomi me kalimin e kohës, duke i bërë shtetet gjithnjë e më të prekshme. Zhvillimi i fundit i raketave hipersonike, të cilat janë edhe më të shpejta dhe më të vështira për t’u zbuluar, ka reduktuar më tej kohën e reagimit që i mbetet stafit në rast sulmi.
Përballë këtij kërcënimi, ushtritë, veçanërisht ajo e Shteteve të Bashkuara, kanë krijuar programe të kushtueshme të mbrojtjes kundër raketave. Këto janë mburoja që korrespondojnë me një grup radarësh dhe raketash të lëvizshme që supozohet të lokalizojnë dhe godasin predhën armike.
Gjatë një konference në vitin 2018, Bruno Tertrais nënvizoi raportin kosto/efektivitet të këtij lloji të mburojës kundër raketave.
“Për disa vende, ambicia e mbulimit total të territorit mund të jetë një llogaritje e arsyeshme: ne mendojmë për Izraelin ose Japoninë. Për Shtetet e Bashkuara apo Rusinë, nga ana tjetër, është e paarritshme”, tha ai, përcjell Demokracia.com.
Çfarë është parandalimi bërthamor?
Parandalimi bërthamor është një koncept ushtarak i lindur në vitet 1950. Parimi: të bindësh kundërshtarin se çmimi që duhet paguar pas një sulmi është më i madh sesa përfitimet që ai mund të nxirrte prej tij. Prandaj, parandalimi bërthamor presupozon që një shtet që nis një sulm bërthamor të ekspozohet në mënyrë të pariparueshme ndaj hakmarrjeve të paktën të barabarta me pasojat e pësuar nga kundërshtari i tij.
Në librin e tij “Rimendimi i zgjedhjeve bërthamore” (Presses de Sciences Po, 2022, 26 euro), Benoît Pelopidas beson se parandalimi bërthamor është “një bast mbi cenueshmërinë si një kusht sigurie”. Kështu, zgjedhja e parandalimit është për një shtet që t’i thotë vetes se “të mos jesh në gjendje të mbrosh popullsinë tënde nuk është problem, sepse armiku nuk do të sulmojë. Ai gjithashtu supozon se nuk do të ketë aksidente. Dhe kjo supozon mbi të gjitha se armiku do të frikësohet nga kërcënimi bërthamor dhe se kjo frikë do ta bëjë atë të kujdesshëm”.
Kjo, në rastin e Vladimir Putin, është larg të qenit të sigurt.
“Doktrina bërthamore ruse, e cila ndryshoi në vitin 2020, e konsideron këtë arsenal si një armë që mund t’u përgjigjet sulmeve jo-bërthamore, por konvencionale, nëse vetë ekzistenca e shtetit është në pikëpyetje”, thotë Carole Grimaud Potter, profesore e gjeopolitikës së Rusisë.
