Bjorn Runa

Kanë kaluar gati dy javë nga publikimi i “Kulturë pa dhëmbë”, çka më ka shtyrë të mendoj për disa nga komentet online, por edhe reagimet nga kontaktet në jetën e përditshme. Veç ofendimeve argëtuese, disa ishin në fakt kundërshtime të matura, edhe pse përgjithësisht të formësuara nga narrativa dominuese mediatike. Do t’i ndaja në dy grupe kryesore: e para, ideja se kultura nuk duhet të ketë dhëmbë, pasi nuk supozohet “të kafshojë,” por të na edukojë me të bukurën, të na bëjë më të mirë dhe të na frymëzojë. Dhe argumenti tjetër, se mendimi kritik nuk është diçka që mësohet në shkolla, por vetëm mund të përçohet nga një elitë që e zotëron atë.

Nuk jam krejt kundër ndonjërës. Ka njëfarë të vërtete tek secili prej dy grupeve kryesore të argumenteve. Ndjesia e të bukurës është e rëndësishme dhe jo çdo mënyrë të menduari mund të paketohet në orë mësimore në klasa të mbingarkuara me nxënës. Megjithatë, ka diçka në të dyja këto ide që më shqetëson, pasi ajo që tingëllon si realizëm është në fakt dorëzim dhe ajo çfarë tingëllon si ekuilibër, s’është tjetër veçse një tjetër formë për të ruajtur statuskuonë.

Ndaj, ajo që vjon më poshtë nuk është një përpjekje për të mbrojtur “Kulturë pa dhëmbë”, por vazhdim i saj.

Në lidhje me “kafshimin”

Le t’ia nisim me argumentin e parë dhe më pak të rrezikshmin. Ideja që kultura nuk duhet të “kafshojë”, por të na ngazëllejë. Se ajo duhet të kultivojë ndjesinë e të bukurës dhe jo të provokojë shqetësim e parehati. Është një instinkt i kuptueshëm. Veçanërisht në një kohë kur jeta është bërë kaotike dhe e shëmtuar, e bukura mund të shfaqet si një formë rezistence dhe ndonjëherë është vërtet e tillë.

Por, kur e bukura përdoret si mburojë për të shmangur konfrontimin, kur “ngazëllimi” kthehet në sinonim të zbutjes, atëherë kultura nis të kalbet nga brenda.

Kultura ka patur gjithmonë dhëmbë. Të paktën ajo kulturë me të cilën ia vlen të merresh. Mund t’i ketë përdorur ato në mënyrë elegante – përmes satirës, metaforave, apo simboleve – por dhëmbët kanë qenë gjithmonë aty. Sofokliu nuk e shkruajti “Antigonën” për të qetësuar të pushtetshmit, Goya nuk e pikturoi “Fatkeqësitë e Luftës” për të zbukuruar traumën e saj. Madje, edhe Bahu nën harmoninë hyjnore të kompozimeve të tij, s’po bënte tjetër veçse po rindërtonte autoritetin shpirtëror. Pra, çfarë mendojmë se është arti politik, poezia disidente, apo teatri revolucionar?

Të thuash që kultura nuk duhet të kafshojë, do të thotë të harrosh se shpesh hapi i parë drejt edukimit është pikërisht tronditja/shoku. Në shumicën e rasteve nuk mësojmë duke na drejtuar butësisht drejt të vërtetës, por sepse del diçka që na shqetëson dhe nuk mund ta harrojmë apo të mos e shohim më.

Dhe, kur institucionet mbështesin vetëm atë lloj arti që kënaq botëkuptimin tonë rreth progresit, apo vetëm atë kulturën e butë dhe “të përgjegjshme,” atëherë nuk po ruajnë qytetërimin, por po e ushqejnë atë me qetësues.

Në lidhje me mendimin kritik

Argumenti i dytë – paksa më cinik – ishte ndoshta edhe më domethënësi. Në thelb thoshte se “mendimi kritik nuk mund të mësohet”, se është “diçka e trashëguar, që përçohet përmes traditës dhe nga elitat” dhe se “nuk mund të prodhohet në shkolla.” Është një ide, e cila mbart në vetvete një instinkt të thellë klasor – besimin se të menduarit është një aktivitet që i përket vetëm një pakice të kultivuar dhe se masat, ndonëse mund të trajnohen, nuk mund të zgjohen. Nuk është edhe aq një besim i gabuar, se sa një mendim i rehatshëm.

Nëse mendimi kritik nuk mund të mësohet, atëhere ia hodhëm! Nuk na duhet më ta ndreqim sistemin arsimor. S’kemi përse të rimendojmë mënyrën se si ua mësojmë dhe si na e mësojnë historinë, gjuhën, filozofinë. Nuk na duhet të pyesim se përse gjithnjë e më shumë të rinj janë të mërzitur për vdekje nga shhkolla, apo përse kaq shumë prej tyre bien në kurthe ideologjike. Është më e rehatshme të mendosh se ata që mendojnë në mënyrë të thelluar e kanë të lindur këtë aftësi.

Megjithatë, jemi të gjithë të vetëdijshëm se në fakt nuk është pikërisht kështu. Aftësia për të menduar në mënyrë kritike nuk është as gjenetike dhe as aristokratike, por është disiplinë. Një lloj tensioni. Refuzimi për të pranuar si të vërtetë atë që na ofrohet. Dhe mund të mësohet – jo si tabela e shumëzimit, por si muzika, shkrimi, apo artet marciale. Nuk është diçka që dorëzohet nga një brez te tjetri apo nga një person tek tjetri. Është diçka për të cilën stërvitesh. Dhe për t’u stërvitur nevojiten mjedise të përshtatshme ku lejohet dyshimi dhe ngritja e pyetjeve. Mjedise ku kundërshtimi nuk ndëshkohet dhe ku përgjigjet e duhura janë më pak të rëndësishme se pyetjet e duhura.

Por, shkollat tona nuk janë krijuar për këtë. Jo në Shqipëri, dhe në fakt, as në shumicën e vendeve të botës. Ato ekzistojnë për të mësuar procesimin e dijes, jo për të provokuar dhe nxitur pyetje. Për të prodhuar profesionistë të mirë dhe jo qytetarë të pabindur. Shpërblejnë rrjedhshmërinë, jo fërkimin.

Ekziston gjithashtu një fantazi e vjetër – veçanërisht dominuese në shoqërinë shqiptare – që ne na është grabitur mundësia e të paturit të një “elite të ndriçuar.” Sikur të kishim mundur të prodhonim një aristokraci të vërtetë intelektuale, një lloj kaste njerëzish shumë të lexuar, me vizion Perëndimor, atëherë ndoshta gjërat mund të ishin pak më ndryshe. Kjo elitë e imagjinuar do të na kishte udhëhequr drejt progresit, duke edukuar popullin, modernizuar shtetin dhe rafinuar shpirtrat tanë të pagdhendur. Por, duke qenë se nuk mundëm ta kishim kurrë, sepse u shtyp nga diktatura apo ngaqë tranzicioni nuk e formoi kurrë, kemi përfunduar në një kulturë mediokriteti, zhurme dhe vulgariteti.

Është një argument joshës, pasi kënaq idenë se progresi vjen nga sipër dhe se shoqëria avancon kur drejtohet nga “njerëzit e duhur” (çfarëdo kuptimi t’i japim fjalës). Po, le të jemi të sinqertë për një çast: ç’kuptim ka patur historikisht fjala “elitë”? Në shumicën e rasteve ka nënkuptuar vetëm një gjë: elitën ekonomike. Ata me akses në prona, pasuri dhe arsim, në një kohë kur të tjerëve këto u mohoheshin sistematikisht. Rrallë ndodh që e ashtuquajtura elitë kulturore të jetë e ndarë nga elita ekonomike. Gjithmonë darkojnë bashkë dhe martohen me fëmijët e njëra-tjetrës. Flasin për shije, rafinim dhe racionalitet, por vetëm brenda kufijve të një bote të strukturuar për t’iu shërbyer interesave të tyre.

Ndaj, kur dikush thotë se “të menduarit kritik nuk mund të mësohet”, se “është e trashëguar”, apo “përçohet nga elitat”, ajo që duan të thonë është se vetëm ata që mund ta përballojnë (ekonomikisht) të mendojnë, kanë të drejtë të flasin. Vetëm ata që kanë ndjekur shkollat e duhura, kanë lexuar librat e duhur, apo flasin gjuhët e duhura – vetëm këta janë të kualifikuar t’iu tregojnë të tjerëve se ç’është e vërtetë, ç’është bukur, apo çfarë është mundur.

Po, përse duhet të besojme se nëse kjo është e vërtetë, atëherë zhvillimi i shoqërisë qenka në interesin e kësaj elite? Përse ata që janë ndërkaq në majë, do të dëshironin t’iu mësonin edhe të tjerëve rrugën se sit ë ngjiten deri aty? Përse do të duhej t’i inkurajonin njerëzit të mendojnë në mënyrë kritike për sisteme që funskionojnë në të mirë të tyre (elitës)?

Elitat neutrale nuk ekzistojnë. Edhe intelektuali më i arsimuar dhe më dashamirës mbart në vete paragjykimet e shtresës shoqërore dhe eknomike të cilës i përket, aksesin që ka patur në arsim dhe shërbime, paragjykimet e qerthullit të cilit i përket. Dhe, nëse mendimi kritik jeton vetëm mes tyre, atëherë është i destinuar të vdesë.

Kjo është edhe arsyeja përse mendimi i vërtetë kritik – ai që gërvisht sipërfaqen dhe nervozon pushtetin, që vë në dyshim gjithë të vërtetat e rehatshme – duhet t’i përkasë të gjithëve. Jo sepse të gjithë lindin filozofë, por sepse të gjithë lindim me aftësinë për të pyetur: Pse? Ky është dhe thelbi i të menduarit kritik. Jo elokuenca, as prejardhja, por refuzimi i të pranuarit të gjithçkaje pa dyshuar.

Dhe, për t’u kthyer tek “Kulturë pa dhëmbë” pas shumë fjalësh ndoshta të panevojshme: Shkrimi nuk synonte një kulturë që kafshon për hir të kafshimit. Nuk kërkon shkolla ku rebelimi mësohet si akt performativ. Por, nga ana tjetër, kërkonte që të mos jemi një shoqëri kaq e shqetësuar me të dukurit intelektualë deri në atë pikë, sa të harrojmë si të mendojmë.

Kulturës dhe edukimit i duhen dhëmbët, jo për të “shqyer” njerëz, por sepse ndonjëherë, mënyra e vetme për të zgjuar një shoqëri të fjetur është t’i “kafshosh” ëndrrën.”

Ta lemë artin të kafshojë atëherë kur duhet. Ta lemë shkollën të ofendojë kur është e nevojshme. Dhe, mbi të gjitha, t’iu mësojmë fëmijëve dhe të rinjve se e vërteta nuk është gjithmonë e butë dhe se aftësia për të menduar nuk trashëgohet as gjenetikisht as me mbiemër. Ajo duhet t’i justifikojë plagët e saj.