Të evakuuarit që u larguan nga Afganistani një vit më parë, duke pritur të zhvendosen në SHBA, mbeten në Shqipëri dhe në harresë. Një student 21 vjeç nuk e kuptoi në atë kohë që hipi në aeroplanin e gabuar nga Afganistani.
Ai apo ndonjë nga 780 afganët e tjerë që gjendeshin me të dhe janë ende me të, nuk e dinin në atë kohë atë të dinë tani. Ajo që dinte ai (dhe të tjerët) gushtin e kaluar ishte se pas kthimit të talebanëve në pushtet dhe kaosit të tërheqjes së SHBA-së nga Afganistani, një arratisje ishte një arratisje. Një avion evakuimi ishte një avion evakuimi. Një vend i sigurt ishte një vend i sigurt. Dhe është ende. Sigurisht. Në bregun e butë dhe të zhytur në diell të Detit Adriatik, në një komb të vogël evropian më shumë se 4000 km larg shtëpisë ku – ndryshe nga vende shumë më të mëdhenj – qeveria dhe komuniteti shqiptar, i pritën afganët krahëhapur. Por një vit pasi përpjekjet e guximshme të kaq shumë njerëzve ndihmuan dhjetëra mijëra afganë të largoheshin nga vendi i tyre ndërsa qeveria e tyre u shemb, shumë gjëra të tjera janë bërë të qarta.
Së pari, një evakuim nuk ishte domosdoshmërisht një rrugë për strehim në Shtetet e Bashkuara, siç prisnin shumë. Dhe mund të mos jetë kurrë për mijëra të evakuuar që qeveria vlerëson se hipën në fluturime çarter në arratisjen e tyre dhe u ulën në vende të tjera si Shqipëria, Emiratet e Bashkuara Arabe, Iraku, Meksika, Greqia dhe Uzbekistani.
Shqipëria ishte një nga vendet e para që hapi dyert për afganët kur talebanët morën pushtetin më 15 gusht 2021. Brenda pak orësh, kryeministri Edi Rama i kishte njoftuar botës se kombi ballkanik do të shërbente si një ‘vend tranzit’ dhe do priste të evakuuarit afganë.
Administrata Biden, e cila u përball me kritika të forta për mënyrën se si i dha fund luftës së SHBA-së në Afganistan dhe nuk arriti të evakuonte shumë nga aleatët e saj afganë, thotë se kurrë nuk ka premtuar se do të sigurojë strehim për të gjithë. Kjo përgjigje nuk u përshtatet mirë të evakuuarve dhe mbështetësve të tyre, të cilët pretendojnë se Presidenti Biden tha që Shtetet e Bashkuara nuk do t’i lënë pas aleatët e tyre afganë.
Faktori më i rëndësishëm për të përcaktuar se cilët të evakuuar afganë gjetën shtigje të shpejta për në Shtetet e Bashkuara nuk ishte forca e lidhjeve të tyre me SHBA. Jo. Ishte fakti nëse ata arritën të hipin në atë që zyrtarët qeveritarë e quajnë ‘bisht gri’ – një avion ushtarak amerikan – kundrejt një ‘bisht i bardhë’ – një avion komercial ose me qira; pra një aeroplan normal.
Shumica e atyre afganëve që hipën në ‘bishtin e bardhë’ nuk zbarkuan në bazat amerikane. Ata zbarkuan në vende të tjera.
Një student universiteti dhe vëllai i tij janë ulur në dhomën e tyre të hotelit në Rafaelo Resort në Shëngjin, në Shqipëri, ku kanë qëndruar për gati një vit.
Për studentin, vëllezërit e motrat e tij dhe qindra si ata u dërguan në Shqipëri, një vend për të cilin nuk kishin dëgjuar kurrë. Për gati një vit, ata kanë jetuar në një hotel në Shëngjin, një qytet turistik me një shtresë të gjatë e të gjerë rëre në bregdetin verior të Shqipërisë, pak më shumë se një orë me makinë nga kryeqyteti, Tirana.
‘Ushqimi është i mirë dhe dhoma është e mirë,’ tha studenti, vëllai i të cilit kishte punuar për amerikanët dhe i cili foli në kushte anonimiteti për të mbrojtur të afërmit në Afganistan nga hakmarrja e mundshme nga talebanët. ‘Por ne jemi në një burg psikologjik, sepse nuk e dimë se çfarë do të ndodhë.’
Afganistani nuk ishte lufta e Shqipërisë dhe Shqipëria nuk ishte një destinacion për afganët që ikin.
Gjatë luftës së saj 20-vjeçare në Afganistan, qeveria amerikane kishte shpenzuar triliona dollarë për të ndërtuar një qeveri, shoqëri civile dhe forca të armatosura në vendin e Azisë Qendrore. Ajo kishte vendosur rreth 800,000 trupa amerikane dhe mijëra punëtorë dhe kontraktorë të tjerë qeveritarë.
Vëllai i studentit kishte shërbyer si përkthyes për Forcat Speciale të SHBA-së dhe u bë shtetas amerikan. Motra e tyre drejtonte një shkollë vajzash të pakicës fetare Hazara, e financuar nga paratë e ndihmës së huaj. Dhe familja kishte përfituar nga idealet dhe institucionet liberale që solli Amerika.
Studenti nuk e mban mend më një Afganistan pa Amerikën. Dhe Amerika është vendi ku ai – dhe shumë nga të evakuuarit e tjerë, të cilët kishin punuar për organizatat amerikane, kishin studiuar në universitetet amerikane ose kishin marrë trajnime të financuara nga qeveria amerikane – menduan se po shkonin.
Si një nga vendet anëtare më të vogla dhe më të varfra të NATO-s, Shqipëria dërgoi pak më shumë se 4100 trupa gjatë 20 viteve në Afganistan. Por në fillim të evakuimit të udhëhequr nga SHBA, kryeministri shqiptar Edi Rama tha se vendi i tij, një aleat i vendosur i SHBA-së, ishte i përgatitur të mirëpresë mijëra afganë të larguar.
“Shtetet anëtare të NATO-s duhet të kujdeseshin për njerëzit që ishin aty dhe që punuan për ne, besuan në atë që po bënin atje dhe u rreshtuan me atë që donim të gjithë për të ardhmen e Afganistanit,” tha Rama në një intervistë këtë muaj. “Dhe 30 vjet më parë, sinqerisht, ne ishim si afganët. Po arratiseshim dhe kishim nevojë për strehim dhe e gjetëm atë strehim.”
Brenda pak muajsh, Shqipëria kishte marrë rreth 2500 afganë.
“Është një hotel i mrekullueshëm”, tha kryeministri shqiptar Edi Rama. “Por është ende një burg i artë për ta.”
Organizatat evakuuese prisnin që Shqipëria të ishte një ndalesë, një platformë e përkohshme uljeje, ndërsa të evakuuarit do të vlerësoheshin dhe do të dërgoheshin në SHBA.
“Duke pasur parasysh bisedat tona me Departamentin e Sigurisë Kombëtare, mendonim se do të qëndronim në pritje në Shqipëri vetëm dy javë”, tha Jason Kander, një veteran i Afganistanit dhe ish-sekretar i shtetit të Misurit.
Rama, i cili fillimisht kishte thënë se Shqipëria do të shërbente si ‘vend tranziti për një numër të caktuar emigrantësh politikë afganë që kanë Shtetet e Bashkuara si destinacionin e tyre përfundimtar’, tha më pas se nuk kishte pasur kurrë një afat kohor të rënë dakord për nisjen e afganëve në Amerikë.
Megjithatë ai e kishte vendosur që herët se nuk do t’i dërgonte në një kamp refugjatësh. Ai donte t’u jepte dinjitet dhe qetësi. Donte t’u jepte atyre ‘atë që ne donim kur ishim afganë një herë e një kohë’, është shprehur kryeministri shqiptar.
Rafaelo Resort, një vendstrehim me pesë ndërtesa, me tre pishina që mund të strehojë 2,300 të ftuar, tha se do të strehojë shumicën prej tyre. Akomodimi ishte i kushtëzuar. Rafaelo nënshkroi marrëveshje me organizatat jofitimprurëse dhe filialet amerikane që sollën afganët në Shqipëri, ku secili grup u zotua të mbulonte dhomën dhe bordin për të evakuuarit e tij për një tarifë ditore prej rreth 30 dollarë për person.
Organizatat varionin nga Vital Voices e themeluar nga Hillary Clinton deri te National Endowment for Democracy, Fryma e Amerikës aleate me ushtrinë e SHBA-së dhe madje edhe FIFA.
Deri në dhjetor, 485 nga 657 dhomat e Rafaelo-s ishin zënë nga më shumë se 1,700 afganë, tha Bledar Shima, menaxheri i përgjithshëm i hotelit. Hoteli u shndërrua si një komunitet i tyre.
Fëmijët luanin futboll. Familjet shëtisnin në trotuarin e zbrazët dhe bënin pazar në Lezhë.
Studenti i cili ndante një suitë me vëllain, motrën dhe kunatën e tij, lidhi miqësi me të rinj të tjerë afganë. Organizata të ndryshme ngritën një klinikë shëndetësore, si dhe shërbime edukative dhe këshilluese në katin e parë të hotelit.
Për një kohë, Rafaelo ishte thjesht një lehtësim. Afganët atje u kishin shpëtuar talebanëve. Ata kishin ushqim, strehim dhe siguri.
Një e evakuuar në të 20-at filloi t’u mësonte fëmijëve në hotel se si të bënin skateboard. Artistët kanë punuar në murale. Mësuesit dhanë mësim për fëmijët e evakuuar dhe të rriturit. Dhe disa sipërmarrës të kuzhinës filluan të shesin ushqime të përgatitura në qytet.
Por kaluan muaj dhe askush në Rafaelo nuk dukej se po kujtohej për jetën e tyre të re në Amerikë.
Më pas, në dhjetor, Departamenti i Shtetit nxori lajmin: Kushdo që u largua nga Afganistani para 31 gushtit dhe po priste në Shqipëri ose në një vend tjetër, do të përfshihej në Operacionin Aleatët Mirëseardhje – që do të thotë se ata kishin të drejtë për rivendosje në SHBA.
Por lajmi vlente vetëm për një pakicë afganësh që qëndronin në Hotel Rafaelo. Shumica ishin larguar nga Afganistani me fluturime çarter pas 31 gushtit – kur fluturimet ushtarake nuk ishin më një opsion. Nëse do të dëshironin të vinin në Amerikë, ata do të duhej të provonin fatin e tyre përmes sistemit kompleks dhe të prapambetur të imigracionit ose programit të refugjatëve në SHBA.
Papritur, shumë kuptuan se nuk kishin një rrugë të sigurtë për në Shtetet e Bashkuara.
Dëshpërimi pushtoi vendpushimin.
“Çfarë ndodh nëse rastet tona refuzohen për vizë? Çfarë do të bëjmë në Afganistan? Ne humbëm gjithçka,” tha Parigul Nabizadah, një mësuese që kishte punuar për një organizatë jofitimprurëse me bazë në D.C, dhe u evakuua me burrin dhe dy fëmijët e saj të vegjël. “Çfarë do të ndodhë me ne nëse kthehemi?”
Një ish-përkthyes paguan për familjen e tij që të ndjekë në internet një orë anglishtje pesë ditë në javë, me shpresën për t’i përgatitur ata për jetën në Shtetet e Bashkuara.
Tre vëllezërit e motrat afganë nuk e dinë se kur ose nëse do të lejohen të bashkohen me vëllain e tyre, një shtetas amerikan, në Shtetet e Bashkuara.
Jo shumë kohë pas kësaj, Projekti i Shpëtimit në Afganistan i Kander i tha hotelit se i kishin mbaruar paratë dhe ndaloi së paguari faturat.
“Për të qenë të qartë: të gjithë e dinim se kjo do të vinte. Ne kishim një sasi të kufizuar parash”, tha Javad Khazaeli, avokati i grupit.
Hoteli thotë se Projekti i Shpëtimit afgan tani i ka borxh mbi 2 milionë dollarë për 380 personat që ka nënshkruar për të sponsorizuar. Projekti i Shpëtimit afgan thotë se qeveria e SHBA-së, e cila në dhjetor miratoi një faturë prej 7 miliardë dollarësh për të financuar zhvendosjen afgane, duhet të jetë përgjegjëse për projekt-ligjin. Dhe Departamenti i Shtetit tha se kjo nuk do të ndodhë.
“Qeveria e SHBA-së nuk ka asnjë përgjegjësi për këta njerëz”, tha një zyrtar i lartë i Departamentit të Shtetit, i cili foli në kushte anonimiteti sipas udhëzimeve të përcaktuara nga departamenti. “Organizatat nënshkruan letra për të mbështetur të evakuuarit e tyre në Shqipëri. Tatimpaguesi amerikan nuk do t`i marrë përsipër”, tha një zyrtar tjetër.
“Çfarë duhet të bëjmë? T’u japim atyre vetëm një vakt ushqim në ditë?” tha Shima, menaxheri i hotelit. “Kjo nuk do të ishte e drejtë. Edhe ata janë viktima. Por ka edhe një kufi. Sa kohë mund të përballojë një hotel që t`i japë dhomat falas”, shtoi ai.
Administrata e Biden thotë se nuk i inkurajoi kurrë grupet amerikane që të çonin njerëzit e tyre në Shqipëri dhe se ajo dërgoi një mesazh të qartë vjeshtën e kaluar se çdo ent privat që evakuon afganët do të mbante përgjegjësi për ta – dhe se ata afganë nuk do të kishin një rrugë të garantuar për në Shtetet e Bashkuara.
Por veteranët, anëtarët e shërbimit amerikan dhe të tjerë – duke përfshirë zyrtarë – që morën pjesë në evakuim, thanë se bashkëpunimi i njerëzve në të gjithë qeverinë dhe sektorin civil mes nxitimit të evakuimit gjithashtu mjegulloi situatën.
“Ne të gjithë po punonim me kontaktet tona brenda qeverisë dhe jashtë qeverisë që po bashkoheshin për të larguar njerëzit nga Kabuli,” tha Elissa Slotkin ish-zyrtare e CIA-s dhe Pentagonit.
“Ato ditë ishin kaq kaotike … thjesht kishte njerëz në mbarë botën që po përpiqeshin të bënin më të mirën për të na ndihmuar”, shtoi ajo.
Në luftën e saj për të evakuuar afganët me të cilët kishte punuar, Slotkin udhëzoi një punonjës të “Google- onte të gjithë ambasadorët” në ato pak vende që po merrnin afganët.
Ambasadorja e SHBA-së në Shqipëri, Yuri Kim, kishte punuar me Slotkin në Irak. Kështu që Slotkin e telefonoi atë, duke i thënë: “Yuri, duhet të më ndihmosh. Unë kam disa afganë. Po dëgjoj se Shqipëria është e gatshme t’i marrë ata”. Ambasadorja e lidhi Slotkinin me Ramën.
Rreth 800 afganë janë ende në resortin e plazhit shqiptar.
Në muajt e verës, plazhi i Shëngjinit mbushet me shezlong dhe çadra. Turistët me rroba banje vërshojnë në resorte. Muzika pop dhe tekno shpërthen në maksimum nga altoparlantët e restoranteve. Mbrëmjeve, pushuesit grumbullohen në shëtitore, duke blerë akullore, duke luajtura apo duke dëgjuar muzikën live.
Shëngjini e ka humbur prej kohësh atmosferën e një fshati afgan. Më shumë se gjysma e popullsisë fillestare të evakuuarve të Rafaelo-s tani është larguar – përfshirë grupin e Slotkin-it, i cili u zhvendos përmes Operacionit “Aleatë Mirësevini”, sepse ata u larguan nga Afganistani para 31 gushtit.
Megjithatë, shumica e atyre që janë larguar nga Rafaelo kanë shkuar në Kanada. “Kanadaja ishte thjesht më e shpejtë se Shtetet e Bashkuara për t’u ofruar atyre zhvendosje të përhershme”, thanë të evakuuarit dhe sponsorët e tyre.
Rreth 800 afganë kanë mbetur. Më shumë se 20 foshnja kanë lindur në Shqipëri që nga mbërritja e grupit. Një person ka vdekur.
Së shpejti, sezoni turistik do t’i lërë vendin një dimri tjetër të qetë Shëngjin dhe të evakuuarit pyesin se sa prej tyre do të jenë ende aty për ta parë.
Më 15 gusht – në përvjetorin e rënies së Afganistanit në dorë të talebanëve – zyrtarë nga Departamenti i Shtetit dhe i Sigurisë Kombëtare mbajtën një telefonatë konferencë me organizatat që ende sponsorizojnë afganët në hotel.
‘Ne u thamë atyre se kemi vendosur të zgjerojmë të drejtën për t’u marrë në konsideratë për hyrjen në Shtetet e Bashkuara,’ tha Elizabeth Jones, koordinatore e Departamentit të Shtetit për përpjekjet e zhvendosjes afgane. Ndërprerja nuk ishte më 31 gusht. Një ekip zyrtarësh do të mbërrinte në Shqipëri në shtator për të filluar me verifikimin e afganëve të mbetur.
Administrata shpreson që shumica do të jenë në Shtetet e Bashkuara deri në qershor të vitit 2023.
